Jak starzeje się nasz mózg?

Nasz mózg jest plastyczny, co oznacza zdolność do trwałych zmian własności komórek nerwowych zachodzących pod wpływem działania  bodźców ze środowiska lub uszkodzenia układu nerwowego. Plastyczność jest odpowiedzialna za zdolność mózgu do adaptacji, zmienności, samonaprawy, uczenia się i pamięci. Podstawowy wzorzec połączeń pomiędzy ośrodkami w układzie nerwowym kształtuje się w okresie rozwoju w oparciu o program genetyczny, ale obwody neuronalne są plastyczne i modyfikowane przez całe życie. To daje nadzieję na usprawnienie funkcjonowania poznawczego mózgu, pomimo procesów starzenia.

 

Utrata plastyczności synaptycznej mózgu – kiedy zachodzi?

Najistotniejszym zjawiskiem związanym ze starzeniem się mózgu jest redukcja synaps tworzących sieci dendrytów w mózgu, odpowiedzialnych za odbieranie bodźców i przesyłaniu sygnałów do ciała komórkowego. Proces ten zachodzi również w pierwszych latach życie, kiedy dochodzi do redukcji zbędnych połączeń synaptycznych. Jednak w przypadku średniej i późnej dorosłości ma on odmienny charakter – dochodzi wówczas do eliminacji najważniejszych połączeń synaptycznych, synapsy tracą swoją elastyczność. W efekcie następuje wydłużenie czasu reakcji, w związku z obumieraniem połączeń synaptycznych impuls podąża inną, zwykle dłuższą drogą, przez co osoby starsze wolniej reagują i wykonują codzienne czynności.

Pomiędzy  50. a 70. rokiem życia zmienia się budowa zewnętrzna neuronów. Dendryty stają się większe i bardziej rozgałęzione niż u ludzi młodych, co prawdopodobnie ma kompensować zmniejszoną liczbę połączeń synaptycznych. Po 80. roku życia dendryty nie rozrastają się już tak intensywnie, a postępujące zmiany degenracyjne prowadzą do ich zaniku.

Degradacji ulegają także komórki glejowe lub glej (składniki tkanki nerwowej), odpowiedzialne za przyspieszone przewodzenie sygnałów, obecne wokół aksonów wielu komórek nerwowych. Do niedawna uważano, że w mózgu dorosłego człowieka nie zachodzi neurogeneza, okazało się jednak, że nowe komórki nerwowe powstają – w rejonach hipokampa, w związku z powstaniem śladów pamięciowych.

 

Redukcja rozmiaru mózgu już od 25. roku życia

Sam proces obumierania komórek nerwowych nie ma tak dużego znaczenia, ponieważ ich liczba w układzie nerwowym jest ogromna i istnieje wiele struktur zbędnych. U ludzi w wieku podeszłym w niektórych obszarach mózgu zaobserwowano wręcz wzrost zagęszczenia dendrytów. Od 25. roku życia mózg ludzki zaczyna się powoli zmniejszać, co jest spowodowane nie redukcją liczby neuronów, ale jej stopniowym ubytkiem wody z wnętrza komórek nerwowych. Pewne okolice mózgu, zbudowane z dużych neuronów, są szczególnie wrażliwe na te procesy. Obkurczanie tkanki mózgowej, nasilone po 60. roku życia, prowadzi do poszerzenia odstępów między bruzdami zwojów mózgu i powiększenia przestrzeni komórki mózgowych.

 

Osłabienie funkcji poznawczych 

W pierwszym okresie późnej dorosłości (60-75 lat) funkcjonowanie poznawcze utrzymuje się na tym samym poziomie co w okresie średniej dorosłości, widoczne zmiany obserwuje się dopiero u osób w późniejszym wieku. U osób starszych osłabieniu ulega metabolizm mózgu, co przejawia się zmniejszonym przepływem krwi przez mózg i wynikającym z tego mniejszym dostarczaniem i przepływem krwi przez mózg i wynikającym z tego mniejszym dostarczaniem i zużywaniem tlenu i glukozy. Oprócz acetylocholiny zmniejsza się synteza dopaminy, glutaminianu, kwasu gammainokwasowego GABA. To może powodować pogorszenie zdolności intelektualnych, zaburzenie snu i drażliwość.

Procesowi starzenia najszybciej ulega płacz czołowy, odpowiedzialny za procesy poznawcze. Następuje obniżenie syntezy acetylocholiny, co może prowadzić do pogorszenia procesów uczenia się i zapamiętywania. Na pogorszenie zdolności poznawczych wpływa także zaburzona percepcja bodźców wynikająca ze zmniejszonej wrażliwości receptorów bodźców wzrokowych i słuchowych. W efekcie zaburzona zostaje pamięć sensoryczna (ultrakrótka pamięć zmysłów). Spada czułość i selektywność uwagi. Pogarsza się pamięć operacyjna (robocza) – jest zdolnością do przechowywania i manipulacji informacjami podczas krótkiego czasu.

Wraz z wiekiem poprawia się pamięć autobiograficzna, jej wyjątkową funkcją jest mądrość życiowa. To jedyna funkcja poznawcza, która poprawia się w ciągu życia wraz z nabywaną wiedzą i doświadczeniem osoby.

Spadek sprawności naszego mózgu determinuje wiek, poziom wykształcenia, intelekt, aktywny tryb życia, typ osobowości, stan psychiczny, aspiracje, wyznaczone cele życiowe, aktualny stan zdrowia, w tym przebyte choroby. Sukcesem nowoczesnej neuronauki jest wykazanie, że u ludzi starszych, wskutek zachodzących zmian neuroplastycznych możliwe jest usprawnienie funkcjonowania poznawczego poprzez odpowiedni trening.

Źródło: Portrety psychologiczne człowieka, A. Brzezińska, GWP.